قدیمی ها برای شب یلدا چه می خواندند؟ - خانه انگلیسی

به گزارش خانه انگلیسی، یک پژوهشگر معتقد است، در موسیقی اقوام ایرانی، موسیقی و ترانه ای که مختص شب چله یا یلدا ساخته شده باشد، نداریم اما باید درباره این موضوع تحقیقات گسترده تری انجام دهیم؛ زیرا هنوز پژوهش کامل و کافی درباره آن صورت نگرفته است.

علی مغازه ای در گفت وگو با خانه انگلیسی، درباره موسیقی قومی مرتبط با شب چله یا یلدا اعلام کرد: بر طبق کتاب ها و منابع علمی محققان و ایران شناسان بزرگ، به نظر می رسد مفهوم یا موضوع شب یلدا یک موضوع التقاطی شده است؛ چرا که می توان چند موضوع را از درون این واژه تفکیک کنیم.

او افزود: در لغت نامه دهخدا آمده که یلدا لغتی سریانی است. می دانیم سریانی از زبان آرامی است که تاریخی حدود 2000 ساله دارد. اعراب نیز یلدا و یولَد را از زبان آرامی گرفته اند و به معنی تولد و میلاد است. بعدها به دلیل آنکه این مفهوم یعنی روز زایش نور یک بحث فرهنگی و تقویمی جالب و با اهمیتی در فرهنگ های باستانی بوده، مسیحیان آن را با تولد مسیح آمیختند و این مفهوم خود به خود با تاریخ زایش مسیح تلفیق شده است و به این ترتیب مبدا تاریخ مسیحیان با یکی از مناسبت های مهرپرستی یعنی خرم روز درآمیخته است.

دبیر هنری فستیوال آینه دار افزود: این دو مفهوم از سوی دیگر در پیوند است با یکی از مهمترین مفاهیم فرهنگی نزد اقوام ایرانی که با کشاورزی و دامداری زندگی می گذراندند؛ به این معنا که مناسبت های تقویمی آنان به وضوح ریشه در چرخش زمین و تغییرات فصلی و طبیعی و باورهای تمدن ایران دارد.

مغازه ای اعلام کرد: در بین اقوام ایرانی به ویژه اقوام ترک زبان و آذری که می توان ریشه مشترک فرهنگی این اقوام را در مادها و حتا پارت های ساکن مناطق شمالی ایران باستان دید، مساله شب و شب های چله همواره بسیار مهم بوده است. برخی اقوام آداب و رسومی دارند که هنوز در میان مردمان این اقوام ترک زبان تداوم دارد. برای مثال در شب چله برای نوعروسان خوانچه هایی از هدایا درست می نمایند به اسم چیلله لیک برای عروس و خانواده عروس پیشکش می نمایند. اما در هیچ یک از این رسوم موسیقی مشخصی ثبت و ضبط نشده است.

او در توضیح زمان شروع و انجام شب های چله گفت: چله بزرگ از اول دی ماه شروع و تا 10 بهمن ماه ادامه دارد. روزهای چله بزرگ همزمان با شروع فصل زمستان و رسیدن سرما و لاجرم سرانجام کشاورزی و گردهمایی های خانوادگی در درون خانه ها و قلعه های خانوادگی است.

این پژوهشگر افزود: در باورهای کهن، این چله که شروعش همزمان است با زایش مهر و کاسته شدن از شب اهریمنی یا همین شب یلدای امروزی، کشاورزان به استراحت و داد و ستد و بهره برداری از محصول و دسترنج خود مشغول هستند و شب ها پای کرسی و گرداگرد آتش و گرمای درون کرسی که خود نشان از فرهنگ مهری دارد به خوردن و آشامیدن و شب نشینی پای حکایات و روایات کهنسالان می گذرانند. پس از چله بزرگ، چله کوچک از راه می رسد که سرمای طاقت فرسا را با خود همراه دارد. برخی منابع این چله کوچک را بیست روز و برخی چهل روزه دانسته اند. در افسانه ها و مَتل ها به ویژه فرهنگ کوچه شاملو اشاره های خوبی به پیرزن که همان ننه سرما است، می گردد.

مغازه ای با بیان اینکه این پیرزن دو بچه به نام های اهمن و بهمن دارد که با سرانجام چله و آمدن گرما می میرند، افزود: مردم ایران در فرهنگ قدیم هر روز از این چله کوچک را به یک نفر تشبیه می کردند. برای مثال اگر هوا خیلی سرد بود، آن را به آدمی که دوست نداشتند، تشبیه می کردند.

این کارشناس هنری اظهار کرد: با مراجعه به فرهنگ عامه برای تمام این روزها می توان توضیح احوال و روایات جالبی را جستجو کرد زیرا با کشاورزی آمیخته بوده اما در هیچ متنی نمی توان موسیقی ای در این باره پیدا کرد و ما امروز هیچ موسیقی مربوط به اقوام ایرانی برای این مناسبت با اهمیت در دسترس نداریم.

او ادامه داد: اگر واژه یلدا در ترانه ها و تصنیف ها می آید لزوما اشاره به جشن شب چله یا یلدا نیست و بیشتر مربوطه به درازای شب است. به نظر می رسد نمونه آن نیز از موسیقی مطرب های دوره گرد رایج شده است که شاید در موسیقی های رو حوضی نیز بیشتر نمود پیدا می نموده که یک نمونه هم از زنده نام مرتضی احمدی در دست است و در آن اشاره به اهمیت شب های چله در قدیم می گردد.

این پژوهشگر افزود: علی اکبر شیدا شعری دارد که در آن به یلدا اشاره نموده است و این مشهورترین ترانه ای است که به این شب اشاره دارد. اما درباره ماهیت و واژه یلدا، ترانه، تصنیف و سروده مستقل موسیقیایی در بین اقوام و موسیقی رسمی وجود ندارد مگر آنکه با تحقیق بیشتر به چیز جدیدی دسترسی پیدا کنیم.

مغازه ای با بیان اینکه حتی ممکن است شیدا نیز خود این شعر را نساخته باشد و روایتی باشد که از دوره قاجار وجود داشته، گفت: ما یا فقدان منبع داریم یا باید قبول کنیم که منبعی در این باره نداریم یا به تحقیق بپردازیم اما پذیرفتن اینکه منبعی وجود ندارد به نوعی ساده سازی مساله و شانه خالی کردن از پژوهش در این زمینه است.

او افزود: ابوریحان بیرونی نیز در کتاب آثار الباقیه برای اول دی ماه به خرم روز اشاره می نماید و اسمی از یلدا نمی آورد. اما می بینیم دو قرن پس از او عبارت یلدا در اشعار شاعرانی مثل سعدی و خاقانی، سنایی بسیار استفاده شده است.

این پژوهشگر با بیان اینکه ایرانیان در دی ماه چهار جشن داشته اند که در حال حاضر یا در قرن های اخیر همه آنها در شب چله خلاصه شده است، افزود: از آنجا که شیوه کار و زیست کشاورزی و دامداری امروزه کمتر رواج دارد، اصطلاح و فرهنگ شب چله نیز در حال کمرنگ شدن است در حالی که استفاده از شب یلدا که مفهومی کاملا شهری شده است در حال رواج و گسترش است.

مغازه ای اعلام کرد: در جامعه پیش از مدنیت مدرن با تعریف امروزین، جشن ها و مناسبت های تقویمی بر اساس نقش آن در طبیعت شکل گرفته بود و بر همین اساس یلدا با تعاریف امروزین در باستان کارکردی ندارد و جشنی است که در اسناد تاریخی روی آن چندان توجه نشده است. شاید یلدا در پیوند با مسیحیت در ایرانِ امروز مورد توجه روزافزونی قرار می گیرد و شاید بر اساس میل ایرانی ها در هم آوایی با جشن و سرور مسیحیان دنیا به این اندازه پررنگ شده است.